Ważne pojęcia: Podział ziem II RP – ziemie bezpośrednio wcielone do III Rzeszy (Wolne Miasto Gdańsk, Wielkopolska, Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, część województwa łódzkiego, warszawskiego, krakowskiego, kieleckiego, Suwalszczyzna; w 1941 r. ziemie Kresów Wschodnich znalazły się pod administracją III Rzeszy); Generalne Gubernatorstwo (dystrykt krakowski, lubelski, radomski, warszawski; w 1941 r. utworzono dystrykt Galicja); ziemie wcielone do ZSRR (na wschód od rzek Narew-Bug-San)Polityka III Rzeszy wobec Polaków w Generalnym Gubernatorstwie – likwidacja Polaków poprzez egzekucje, zsyłanie do obozów koncentracyjnych i obozów zagłady, łapanki i deportacje w głąb Rzeszy do przymusowej pracy; szczególna akcja przeciwko polskim elitom, inteligencji – np. „SonderaktionKrakau” 6 listopada 1939 r. aresztowano 183 osoby, głównie profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i AGH w Krakowie i zesłano do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen; „Akcja AB” – w maju i czerwcu 1940 r. masowe egzekucje Polaków w Palmirach k/Warszawy (zginęli Janusz Kusociński, Maciej Rataj); zamknięto szkoły i uczelnie z wyjątkiem podstawowych i zawodowych, ale z zakazem uczenia języka polskiego lub historii; likwidowano organizacje polskie, teatry (pozostawiono kina służące niemieckiej propagandzie); Niemcy kontrolowali gospodarkę na ziemiach polskichVolkslista – niemiecka lista narodowościowa; podział ludności ziem bezpośrednio wcielonych do III Rzeszy na cztery kategorie: osoby narodowości niemieckiej, współpracujący z Niemcami, ludność pochodzenia niemieckiego oraz ludność kaszubska, mazurska, Ślązacy; osoby, które nie zostały umieszczone na liście były deportowane do Generalnego Gubernatorstwa, do obozów lub na przymusowe prace w głąb III Rzeszy; pełna germanizacja terenów bezpośrednio włączonych do Rzeszy Polityka radziecka wobec Polaków – w 1939 r. odbyły się „wybory” do zgromadzeń ludowych, które „poprosiły” o włączenie do republik radzieckich: Ukraińskiej i Białoruskiej; wyniszczenie Polaków w myśl haseł walki klasowej i dyktatury proletariatu, aresztowania, wysiedlenia, konfiskaty mienia, likwidacja szkolnictwa i polskiej inteligencji, nadanie obywatelstwa radzieckiego i wcielanie mieszkańców Kresów Wschodnich do Armii Czerwonej, sowietyzacja społeczeństwa polskiego; represje w stosunku do Kościołów katolickiego i greckokatolickiego; masowe deportacje w głąb ZSRR (deportacjami kierował Ławrientij Beria)Zbrodnia katyńska – zagłada jeńców polskich, w większości oficerów Wojska Polskiego (ok. 14,5 tys.) z obozów w Kozielsku, Starobielsku, Ostaszkowie, rozstrzelanych przez NKWD wiosną 1940 r. w Katyniu, w Charkowie, w Miednoje (koło Tweru); łącznie zamordowano ponad 22 tys. polskich oficerów i przedstawicieli inteligencji Polskie władze na emigracji – prezydentem został Władysław Raczkiewicz, który zrezygnował z większości uprawnień zapisanych w konstytucji kwietniowej na rzecz premiera rządu; rząd utworzyli politycy z Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Pracy i Stronnictwa Narodowego; na czele rządu stał gen. Władysław Sikorski, który był jednocześnie Wodzem Naczelnym Polskich Sił Zbrojnych; Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polski była namiastką parlamentu; polskie władze na emigracji działały w latach 1939-40 we Francji i od czerwca 1940 r. w LondynieWładysław Sikorski – generał Wojska Polskiego, brał udział w walce Legionów w I wojnie światowej oraz w wojnie z bolszewikami w 1920 r.; po przewrocie majowym należał do opozycji wobec sanacji; w 1939 r. objął urząd premiera rządu emigracyjnego i był Wodzem Naczelnym Polskich Sił Zbrojnych; w 1941 r. podpisał układy z ZSRR o współpracy oraz o powstaniu armii gen. Andersa w ZSRR; zginął w 1943 r. w katastrofie gibraltarskiejUkład Sikorski-Majski – podpisany 30 lipca 1941 r.; ZSRR uznał unieważnienie paktu Ribbentrop–Mołotow; zapowiedziano przywrócenie stosunków dyplomatycznych i wzajemną pomoc w walce z Niemcami; władze radzieckie zgodziły się na utworzenie armii polskiej w ZSRR pod dowództwem gen. Władysława Andersa; rząd radziecki zobowiązał się udzielić amnestii obywatelom polskim przebywającym na terenie ZSRR; układ nie podejmował kwestii polskiej granicy wschodniejSłużba Zwycięstwu Polski – organizacja wojskowo-polityczna powołana we wrześniu 1939 r. przez gen. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego; rozwiązana przez premiera Władysława Sikorskiego, który przeciwny był łączeniu działalności wojskowej i politycznej oraz wpływowi oficerów sanacyjnych na organizację Związek Walki Zbrojnej – powołany w 1939 r. przez premiera Sikorskiego, w lutym 1942 r. przemianowany na Armię Krajową; celem ZWZ-AK było przygotowanie ogólnopolskiego powstania przeciwko Niemcom; szkolono kadry, gromadzono broń, prowadzono wywiad i bieżącą walkę z okupantem – np. odbijanie więźniów, zamachy, dywersja na kolei, akcje propagandowe (Związek Odwetu, „Wachlarz”, Kierownictwo Dywersji „Kedyw”); komendanci AK: gen. Stefan Grot-Rowecki, gen. Tadeusz Bór-Komorowski, gen. Leopold OkulickiPolskie Państwo Podziemne – działalność konspiracyjna związana z wojskiem (ZWZ, AK, oddziały partyzanckie, oddziały zbrojne związane z partiami i stronnictwami – np. Narodowe Siły Zbrojne, Bataliony Chłopskie) oraz funkcjonowanie w warunkach okupacji partii politycznych i stronnictw oraz Delegatury Rządu na Kraj, która kierowała cywilnym ruchem oporu ( tajne szkolnictwo, sądy, podziemna prasa i wydawnictwa)Polscy komuniści – 5 stycznia 1942 r. powołano Polską Partię Robotniczą, którą od 1943 r. kierował Władysław Gomułka; 1 stycznia 1944 r. w Warszawie komuniści powołali Krajową Radę Narodową z Bolesławem Bierutem na czele, która ogłosiła się władzą ustawodawczą; na terytorium ZSRR działał Związek Patriotów Polskich realizujący politykę Stalina – z inicjatywy Wandy Wasilewskiej Stalin zgodził się w 1943 r. na utworzenie jednostek wojskowych walczących u boku Armii CzerwonejOddziały partyzanckie – pierwszy oddział mjr Henryka Dobrzańskiego „Hubala” działał w latach 1939-40; największe bitwy partyzanckie rozegrały się w latach 1943-44 z udziałem AK, Batalionów Chłopskich, Narodowych Sił Zbrojnych, Gwardii Ludowej (przekształconej w Armię Ludową) Polityka III Rzeszy wobec Polaków w Generalnym Gubernatorstwie – polityka terroru stosowana przez tajną policję - Gestapo; likwidacja Polaków poprzez egzekucje, zsyłanie do obozów koncentracyjnych i obozów zagłady, łapanki i deportacje w głąb Rzeszy do przymusowej pracy; zamknięto szkoły i uczelnie z wyjątkiem podstawowych i zawodowych, ale z zakazem uczenia języka polskiego lub historii; likwidowano organizacje polskie, teatry (pozostawiono kina służące niemieckiej propagandzie; konfiskowano majątek Kościoła katolickiego, prześladowano duchownych; wprowadzono zasadę zbiorowej odpowiedzialności – stąd represje wobec ludności cywilnej za pomoc partyzantom lub Żydom; ok. 200 tys. polskich dzieci o cechach „wartościowych rasowo” wywieziono do III Rzeszy; Niemcy kontrolowali gospodarkę na ziemiach polskichGeneralny Plan Wschodni – niemiecki plan zakładający wymordowanie lub przesiedlenie ludności słowiańskiej z Europy środkowo-wschodniej za Ural; realizacja planu rozpoczęła się w listopadzie 1942 r. wysiedleniem Polaków z Zamojszczyzny; plan wynikał z założeń Hitlera, aby uczynić z Niemców rasę panów i dać im „przestrzeń życiową” na wschodnich obszarach Europy Polityka radziecka wobec Polaków – w 1939 r. odbyły się „wybory” do zgromadzeń ludowych, które „poprosiły” o włączenie do republik radzieckich: Ukraińskiej i Białoruskiej; polityka terroru stosowana przez NKWD; wyniszczenie Polaków w myśl haseł walki klasowej i dyktatury proletariatu – ludobójstwo (np. polskich oficerów), aresztowania, wysiedlenia, konfiskaty mienia, likwidacja szkolnictwa i polskiej inteligencji, nadanie obywatelstwa radzieckiego i wcielanie mieszkańców Kresów Wschodnich do Armii Czerwonej, sowietyzacja społeczeństwa polskiego; represje w stosunku do Kościołów katolickiego i greckokatolickiego; masowe deportacje w głąb ZSRRHolokaust – wyniszczenie ludności żydowskiej; Żydzi określają ludobójstwo swojego narodu hebrajskim terminem „szoa”; w miastach na terenie ziem polskich Niemcy tworzyli getta, gdzie na małej przestrzeni gromadzono Żydów, odbierając im prawa, stosując terror, zsyłając do obozów koncentracyjnych lub zagłady (eksterminacja ludności poprzez nieludzki wysiłek podczas pracy, eksperymenty medyczne, w komorach gazowych; zginęło ok. 2,9 mln Żydów z Polski); w 1941 r. Żydzi zostali wyjęci spod prawa, wprowadzono karę śmierci dla opuszczających getto i dla osób udzielających im schronienia; Polska była jedynym krajem, w którym za pomoc Żydom groziła kara śmierciW obronie Żydów - w Warszawie działał Żydowski Związek Wojskowy i Żydowska Organizacja Bojowa, które przy współpracy z AK przygotowały powstanie w getcie warszawskim w 1943 r.; w 1942 r. powołano Radę Pomocy Żydom „Żegota”; Polacy przekazywali informacje o sytuacji Żydów, pomagali w zdobywaniu fałszywych dokumentów, w ucieczkach z getta, dostarczali żywność i lekarstwa, ukrywali ŻydówPowstanie w getcie warszawskim – 19 kwietnia – 16 maja 1943 r. pod dowództwem Mordechaja Anielewicza i Marka Edelmana; po upadku powstania Niemcy zlikwidowali getto, a ludność wywieziono do obozu zagłady w TreblinceIrena Sendlerowa – była kierownikiem referatu zajmującego się dziećmi w Radzie Pomocy Żydom „Żegota”; uratowała ok. 2,5 tys. dzieci żydowskich umieszczając je w polskich rodzinach, klasztorach i sierocińcach; dane dzieci ukrywała w słoikach zakopanych w ogrodzie, co stało się inspiracją do powstania sztuki teatralnej „Życie w słoiku”; została uhonorowana medalem „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata”Ukraińska Powstańcza Armia (UPA) – od 1943 r. UPA przeprowadzała czystki etniczne na Wołyniu („rzeź wołyńska”); w odpowiedzi na ataki UPA na polskie wioski i ludobójstwo powstawały oddziały samoobrony Armii Krajowej, które walczyły z UPA lub dokonywały odwetowych ataków na ukraińskie wioski; szacuje się, że ok. 100 tys. Polaków zginęło w wyniku działań UPA, a ok. 300 tys. zmuszono do opuszczenia Kresów Plan „Burza” – opracowany przez AK, przewidywał wystąpienie zbrojne przeciw Niemcom i przejęcie władzy na wyzwolonych terenach przed wkroczeniem Armii Czerwonej, którą AK chciała powitać, jako gospodarz terenu; początkowo Rosjanie współpracowali z oddziałami AK (np. walki o Lwów, Wilno), ale po ujawnianiu struktur Polskiego Państwa Podziemnego wkraczały oddziały NKWD, które aresztowały żołnierzy i oficerów; żołnierzy siłą wcielano do armii Berlinga (tworzonej przez komunistów u boku Armii Czerwonej) lub wysyłano do obozów na terenie ZSRRPrzyczyny powstania warszawskiego – gen. Tadeusz Bór-Komorowski włączył Warszawę do planu „Burza”, radiostacja moskiewska „Kościuszko” wzywała Polaków do walki z Niemcami, szybki marsz Armii Czerwonej w kierunku Wisły, wzrost sił lewicy (powstanie KRN, PKWN), żołnierze AK chcieli walczyć, bezczynność dowództwa mogła przyczynić się do przejęcia kierownictwa nad powstaniem przez komunistów; powstanie miało być atutem w moskiewskich rozmowach Stanisława Mikołajczyka w sprawie przyszłego rządu i granicPrzebieg powstania warszawskiego – 1 sierpnia – 2 października 1944 r.; dowódcy AKgen. Tadeusz Bór-Komorowski, płk Antoni Monter-Chruściel; powstańcy liczyli ok. 36 tys. żołnierzy uzbrojonych na kilka dni walki; celem walczących było opanowanie kluczowych punktów miasta iutrzymanie ich do chwili wejścia Armii Czerwonej do Warszawy; Niemcy dysponowali ok. 50 tys. żołnierzy oraz zdecydowanie lepszym uzbrojeniem (dowódcą był gen. Erich von dem Bach-Zelewski); powstańcy opanowali: Śródmieście, Powiśle, część Woli, Stare Miasto, Dolny Mokotów, Żoliborz; pożary, brak wody, głód, brak broni; do 30 sierpnia alianci nie uznawali AK za armię sojuszniczą, co wiązało się z nieobjęciem powstańców konwencją genewską i rozstrzeliwaniem ich przez Niemców; dopiero w połowie września 1944 r. alianci uzyskali zgodę Stalina na wykorzystanie lotnisk po stronie radzieckiej przez samoloty lecące z Europy Zachodniej z pomocą dla powstańców; klęska „desantu czerniakowskiego” żołnierzy z 1 Armii Wojska Polskiego, którzy chcieli przepłynąć przez Wisłę i przyjść z pomocą powstańcom – brak wsparcia ze strony Armii CzerwonejKapitulacja powstania warszawskiego – dowódcy AK po 63 dniach bohaterskich walk podjęli decyzję o kapitulacji; Niemcy zobowiązali się traktować powstańców jako jeńców wojennych i osadzić ich w obozach jenieckich; ludność cywilna miała wyjść z miasta do obozów przejściowych w Pruszkowie, Piastowie, Ursusie i powstania warszawskiego – wysiedlenie ludności cywilnej do obozów przejściowych, skąd kierowano na przymusową pracę w Rzeszy lub do obozów koncentracyjnych; ok. 20 tys. zabitych żołnierzy i 150–200 tys. ludności cywilnej; Niemcy stracili ok. 17 tys. zabitych żołnierzy, ok. 9 tys. zostało rannych; ok. 85% budynków legło w gruzach; zniszczenie dzieł sztuki i zabytkowych obiektów; 11 października 1944 r. Hitler wydał rozkaz starcia miasta z powierzchni ziemi; klęska powstania ułatwiła komunistom przejmowanie władzy i podporządkowanie Stalinowi Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie – tworzone na terytorium Francji od września 1939 r., a od sierpnia 1940 r. na terytorium Wielkiej Brytanii w oparciu o umowy rządu polskiego z państwami alianckimiBitwa o Anglię w 1940 r. – udział polskich dywizjonów myśliwskich (302, 303) i bombowych; najlepszy Dywizjon 303 zestrzelił 126 samolotów niemieckichWalki o Narwik w 1940 r. – udział Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich pod dowództwem gen. Zygmunta Szyszko-BohuszaWojna w Afryce – udział Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich pod dowództwem gen. Stanisława Kopańskiego ( w walkach o Tobruk w 1941 r.)Polska marynarka wojenna w II wojnie światowej – polskie okręty walczyły z niemiecką Kriegsmarine na Atlantyku, Morzu Północnym i Śródziemnym, uczestniczyły w konwojach dostarczających zaopatrzenie aliantom (np. ORP Błyskawica); ORP Piorun brał udział w walce, która zakończyła się zatopieniem największego niemieckiego pancernika BismarckArmia gen. Władysława Andersa – 14 sierpnia 1941 r. podpisano w Moskwie polsko-radziecką umowę wojskową; armia polska miała pod względem operacyjnym podlegać Naczelnemu Dowództwu ZSRR, a organizacyjnie i personalnie polskiemu Naczelnemu Wodzowi; uzbrojenie, umundurowanie i wyposażenie armii miało być dostarczone przez ZSRR lub przez rząd polski z dostaw amerykańskich na podstawie ustawy Lend-Lease; problemy z tworzeniem armii, brak więźniów z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa, trudności ze zwalnianiem Polaków z radzieckich więzień; ogromny napływ ochotników, kobiet i dzieci; zwlekanie Rosjan z dostawami sprzętu i żywności; Churchill zaproponował Stalinowi ewakuację części armii do Iranu; protest gen. Andersa przeciw wysłaniu na front pojedynczych dywizji, które nie osiągnęły gotowości bojowej; w 1942 r. Stalin zgodził się na ewakuację armii do IranuWładysław Anders – generał Wojska Polskiego; brał udział w I wojnie światowej i wojnie z bolszewikami w 1920 r.; ranny w czasie kampanii wrześniowej dostał się do niewoli radzieckiej, w której przebywał do układu Sikorski-Majski; tworzył armię polską na terytorium ZSRR, a po jej ewakuacji na Bliski Wschód przekształconą w 2. Korpus Polski; walczył pod Monte Cassino w 1944 we Włoszech – najcięższe walki toczyły się o przełamanie umocnień niemieckich na linii Gustawa – w maju 1944 r. 2. Korpus Polski pod dow. gen. Władysława Andersa zdobył wzgórze Monte Cassino, otwierając aliantom drogę na Rzym; w kwietniu 1945 r. 2. Korpus zajął BolonięII front w Normandii – 6 czerwca 1944 r. wojska angielsko-amerykańskie pod dow. gen. Dwighta Eisenhowera wylądowały na plażach Normandii (operacja „Overlord”); bitwa pod Falaise z udziałem 1. Dywizji Pancernej pod dow. gen. Stanisława Maczka; w maju 1945 r. gen. Maczek przyjął kapitulację dowództwa głównej bazy Kriegsmarine w Wilhelmshaven; w operacji „Market Garden” Samodzielna Brygada Spadochronowa pod dow. gen. Stanisława Sosabowskiego poniosła ciężkie straty pod Arnhem we wrześniu 1944 Wojsko Polskie – w maju 1943 r. Stalin zgodził się na utworzenie 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki pod dow. gen. Zygmunta Berlinga podległej komunistycznemu Związkowi Patriotów Polskich; żołnierze złożyli przysięgę w lipcu 1943 r. w Sielcach nad Oką; w październiku 1943 r. Dywizja poniosła ogromne straty w bitwie pod Lenino; tworzone nowe jednostki weszły w skład 1. Armii Wojska Polskiego pod dowództwem Berlinga; po wkroczeniu frontu wschodniego w granice Polski 1. Armię połączono z partyzancką Armią Ludową, tworząc Wojsko Polskie; naczelnym dowódcą został gen. Michał Rola-Żymierski; po przekroczeniu Wisły w styczniu 1945 r. Stalin skierował 1. Armię w rejon najcięższych walk o Wał Pomorski; w marcu 1945 r. Rosjanie wraz z oddziałami Wojska Polskiego rozpoczęli operację berlińską zakończoną 2 maja zdobyciem Berlina; gen. Karol Świerczewski został dowódcą 2. Armii Wojska Polskiego, która walczyła na Łużycach i w tzw. operacji praskiej Ważne daty: 28 września 1939 r. – układ pomiędzy ZSRR i III Rzeszą o podziale ziem polskich30 września 1939 r. – zaprzysiężenie prezydenta Władysława Raczkiewicza i utworzenie rządu gen. Władysława Sikorskiego12 października 1939 r. – utworzenie przez Hitlera Generalnego Gubernatorstwa na czele z Hansem Frankiem urzędującym w Krakowie na Wawelu9/10 lutego 1940 r. – pierwsza masowa deportacja Polaków z Kresów Wschodnich w głąb ZSRR14 czerwca 1940 r. – pierwszy transport więźniów do Auschwitz22 czerwca 1941 r. – atak III Rzeszy na ZSRR (Plan Barbarossa)30 lipca 1941 r. – układ pomiędzy rządem emigracyjnym i ZSRR podpisany przez gen. Władysława Sikorskiego i Iwana Majskiego, ambasadora radzieckiego w Wielkiej Brytanii14 sierpnia 1941 r. – układ wojskowy polsko-radziecki o utworzeniu armii gen. Władysława Andresa w ZSRR20 stycznia 1942 r. – konferencja nazistów w Wannsee koło Berlina; podjęto decyzję o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”sierpień 1942 r. – ewakuacja armii gen. Władysława Andersa z ZSRR na Bliski Wschód13 kwietnia 1943 r. – ujawnienie przez Niemców informacji o odnalezieniu w Katyniu grobów polskich oficerów19 kwietnia – 16 maja 1943 r. – powstanie w getcie warszawskim25 kwietnia 1943 r. – zerwanie stosunków dyplomatycznych z Polską przez Stalina, który oskarżył polskie władze o współpracę z Niemcami i oskarżenie Rosjan o dokonanie zbrodni na polskich oficerach4 lipca 1943 r. – śmierć gen. Władysław Sikorskiego; premierem rządu na emigracji został Stanisław Mikołajczyk ze Stronnictwa Ludowego, a Wodzem Naczelnym gen. Kazimierz Sosnkowski1 stycznia 1944 r. – powstanie Krajowej Rady Narodowej4 stycznia 1944 r. – przekroczenie przedwojennej granicy wschodniej przez wojska radzieckie na froncie wschodnim18 maja 1944 r. – zdobycie wzgórza Monte Cassino przez 2. Korpus Polski gen. Władysława Andersa6 czerwca 1944 r. – lądowanie aliantów w Normandii; początek II frontu w Europie Zachodniej1 sierpnia 1944 r. – wybuch powstania warszawskiego o godz. – godzina „W”2 października 1944 r. – gen. Tadeusz Bór-Komorowski podpisał kapitulację powstania warszawskiego w kwaterze gen. Ericha von dem Bacha-Zelewskiego w Ożarowie Mazowieckim17 stycznia 1945 r. – wkroczenie Armii Czerwonej do ruin Warszawy8 maja 1945 r.– kapitulacja III Rzeszy "Powyższy materiał został opracowany przez Przeczytanie i zapamiętanie tych informacji ułatwi Ci zdanie klasówki. Pamiętaj korzystanie z naszych opracowań nie zastępuje Twoich obecności w szkole, korzystania z podręczników i rozwiązywania zadań domowych."